प्रजासत्ताक दिन आणि घटना

ब्लॉग नं 2025/026

दिनांक:- 26 January, 2025. 

मित्रांनो,

            सर्वप्रथम सगळ्यांना भारताच्या प्रजासत्ताक दिनाच्या खूप खूप शुभेच्छा. भारतीय प्रजासत्ताक चिरायू होवो ही शुभेच्छा.    

भारतात आज काल सर्वाधिक वापरला जाणारा शब्द म्हणजे संविधान.संविधानाची एक प्रत खिशात ठेवून हे लोक सर्वत्र फिरतात. पण प्रत्यक्षात यांनी संविधान वाचले आहे कां? याचे किती भाग,किती अनुसूच्या आणि किती कलम हे त्यांना कितपत माहित असतं माहित नाही. संविधान हे अतिशय मौल्यवान दस्तावेज असून त्याची जागा खिशात नाही. तर संसदेच्या मंदिरात आहे.ज्या प्रमाणे विविध धर्माच्या मान्यतेनुसार त्यांचे त्यांचे पवित्र ग्रंथ हे पूजनीय असतात. तसे भारत देशाच्या बाबतीत संविधान हे वंदनीय असेच आहे.आज 26 जानेवारी या भारताच्या प्रजासत्ताक दिनी याविषयी जाणून घेऊ या.           

सविस्तर

भारतीय संविधान: एक अभिमानास्पद दस्तऐवज

भारतीय संविधान हे जगातील सर्वात मोठ्या लोकशाहीचे अधिष्ठान असून, आपला देश एका महान विचारधारेवर आधारित आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अध्यक्षतेखालील घटनादर्शक समितीने 26 नोव्हेंबर 1949 रोजी संविधान मंजूर केले आणि 26 जानेवारी 1950 रोजी ते अंमलात आले. आजही भारतीय संविधान हे आपली एकता, विविधता आणि लोकशाही तत्त्वांवर आधारित यशस्वी मार्गदर्शन करते.

संविधानाची रचना:

भारतीय संविधानाची रचना प्रास्ताविका, 22 भाग, 12 अनुसूच्या आणि 395 कलमांनी करण्यात आली आहे (मूळ स्वरूपात). काळाच्या ओघात विविध सुधारणा करून त्यात अनेक बदल करण्यात आले आहेत. संविधान आपल्या देशातील विविधतेला सन्मान देणारे असून, प्रत्येक व्यक्तीला समान हक्क मिळवून देते.

प्रास्ताविकेचे महत्त्व:

भारतीय संविधानाच्या प्रास्ताविकेमध्ये आपल्या देशाचा उद्देश स्पष्ट केला आहे. यामध्ये भारत हे सार्वभौम (Sovereign), समाजवादी (Socialist), धर्मनिरपेक्ष (Secular), लोकशाही (Democratic) आणि प्रजासत्ताक (Republic) राष्ट्र असल्याचे नमूद आहे. या तत्त्वांवर आपले संविधान आधारित आहे आणि प्रत्येक नागरिकाला न्याय, स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता मिळवून देते.

मूलभूत हक्क आणि कर्तव्ये:

संविधानाने भारतीय नागरिकांना सात प्रकारचे मूलभूत हक्क दिले आहेत:

1.        समानतेचा हक्क (Right to Equality)

2.        स्वातंत्र्याचा हक्क (Right to Freedom)

3.        शोषणाविरुद्ध हक्क (Right against Exploitation)

4.        धर्मस्वातंत्र्याचा हक्क (Right to Freedom of Religion)

5.        सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक हक्क (Cultural and Educational Rights)

6.        घटनात्मक उपचारांचा हक्क (Right to Constitutional Remedies)

यानुसार प्रत्येक व्यक्तीला आपले अधिकार सुरक्षित ठेवण्याचा अधिकार आहे. तसेच, 42व्या घटनादुरुस्तीने 1976 मध्ये नागरिकांचे मूलभूत कर्तव्य देखील संविधानात समाविष्ट केले.  

भारतीय नागरिक म्हणून घटनेनुसार काही महत्त्वाची कर्तव्ये ठरवण्यात आली आहेत. भारतीय संविधानाच्या भाग IV-A (कलम 51A) मध्ये नागरिकांचे मूलभूत कर्तव्ये नमूद केलेली आहेत. ह्या कर्तव्यांची भर संविधानाच्या 42व्या घटना दुरुस्तीद्वारे (1976) करण्यात आली.

भारतीय नागरिकांची मूलभूत कर्तव्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1.        संविधानाचा आदर करणे: विधानाचे पालन करणे आणि त्याच्या तत्त्वांना व राष्ट्रीय ध्वज व राष्ट्रगीताचा आदर करणे.

2.        स्वातंत्र्यसंग्रामातील आदर्शाचा आदर करणे: भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीतून निर्माण झालेल्या आदर्श व प्रेरणांचा आदर राखणे.

3.        भारताच्या सार्वभौमत्वाचे रक्षण करणे: भारताचे सार्वभौमत्व, एकता आणि अखंडता यांचे संरक्षण करणे आणि त्यासाठी कार्य करणे.

4.        देशाचे संरक्षण करणे: देशाचे संरक्षण करणे आणि गरज पडल्यास राष्ट्रीय सेवा बजावण्यासाठी तयार असणे.

5.        धोरणात्मक सामाजिक सौहार्द टिकवणे: भारतात वंश, धर्म, भाषा किंवा प्रांत यावर आधारित भेदभाव न करता सर्व लोकांमध्ये सौहार्द टिकवणे.

6.        प्राचीन वारसा जतन करणे: भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे संरक्षण आणि संवर्धन करणे.

7.        पर्यावरण संवर्धन करणे:  नैसर्गिक पर्यावरण, जसे की जंगल, सरोवर, नद्या आणि वन्यजीव यांचे संरक्षण करणे, आणि पर्यावरण प्रदूषण रोखण्यासाठी प्रयत्न करणे.

8.        वैज्ञानिक दृष्टिकोण आणि सुधारक वृत्ती अंगीकारणे: वैज्ञानिक दृष्टीकोन, मानवतावादी दृष्टिकोन आणि सुधारक वृत्ती विकसित करणे.

9.        सार्वजनिक संपत्तीचे संरक्षण करणे: सार्वजनिक संपत्तीचे संरक्षण करणे आणि हिंसाचार टाळणे.

10.    व्यक्तिगत व सार्वजनिक उत्कृष्टटेसाठी प्रयत्न करणे:  व्यक्ती म्हणून उत्कृष्टता साध्य करण्याचा आणि राष्ट्राच्या प्रगतीत योगदान देण्याचा प्रयत्न करणे.

11.    शिक्षणाचा प्रसार करणे: 6 ते 14 वयोगटातील मुलांना प्राथमिक शिक्षण मिळावे यासाठी प्रयत्न करणे.

ही कर्तव्ये सर्व भारतीय नागरिकांनी स्वीकारणे व पालन करणे आवश्यक आहे. यामुळे राष्ट्रीय एकात्मता, सामाजिक न्याय, आणि पर्यावरण संवर्धन यासारख्या उद्दिष्टांमध्ये मदत होते.महत्वाची गोष्ट म्हणजे आपल्या सर्वांनाच हक्कांची पूर्ण कल्पना आहे,पण कर्तव्याची कुणालाच जाण नाही.आणि कुणी पुढारी/नेता या कर्तव्याबद्दल बोलतांना दिसत नाही. कारण तेच कुठे ही पाळतांना दिसतात.    

संविधानाची वैशिष्ट्ये:

1.        लवचिक आणि कठोर स्वरूप: भारतीय संविधानात सुधारणा करणे सोपे आहे, पण त्यात दिलेले तत्त्व पाळणे अनिवार्य आहे.

2.        धर्मनिरपेक्षता: कोणत्याही धर्माला विशेष स्थान न देता सर्व धर्मांना समान वागणूक देणे.

3.        फेडरल आणि युनिटरी प्रणाली: केंद्र आणि राज्य यांच्यात शक्तींचे योग्य वाटप.

4.        न्यायालयीन पुनरावलोकन: सर्वोच्च न्यायालयाला घटनात्मक दायित्वे पूर्ण करण्याचे अधिकार.

संविधानाचा प्रभाव:

भारतीय संविधानाने आपल्या देशाला सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय न्याय मिळवून दिला आहे. त्याने प्रत्येक नागरिकाला समान संधी देऊन त्याच्या विकासाला वाव दिला आहे. विविधतेत एकता हा आपल्या देशाचा मुख्य आधार असून, संविधान हे त्या एकतेचे प्रतीक आहे.

समारोप:

भारतीय संविधान केवळ कायद्याचा दस्तऐवज नसून, ते आपल्या राष्ट्राचे आदर्श आणि मूल्यांचे प्रतीक आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, ज्यांना संविधानाचे शिल्पकार म्हणतात, यांनी याची रचना करताना प्रत्येक भारतीयाच्या गरजा आणि आकांक्षांचा विचार केला. आपल्या संविधानाचा सन्मान राखणे आणि त्यातील तत्त्वांचे पालन करणे ही प्रत्येक भारतीय नागरिकाची जबाबदारी आहे.भारतीय संविधानाच्या तत्त्वांवर आधारित लोकशाही व्यवस्थेमुळे आपण आज जागतिक स्तरावर एक आदर्श म्हणून ओळखले जातो, आणि त्यामुळेच भारतीय संविधान प्रत्येक भारतीयासाठी अभिमानाचा विषय आहे.

तुम्हाला आजचा ब्लॉग कसा वाटला ते कमेन्ट बॉक्स मध्ये जरूर लिहा. पुढचा ब्लॉग येईपर्यंत आपली आणि आपल्या परिवाराची काळजी घ्या. स्वस्थ रहा,आनंदी रहा,मस्त जगा आणि एक जागरूक रहा. 

 

प्रसाद नातु, पुणे.