हायपोग्लायसेमिया, रक्तातील साखर अचानक कमी होणे

ब्लॉग नं. 2025/351.

दिनांक: 15 डिसेंबर, 2025.  

मित्रांनो, 

डायबेटीस असलेल्या व्यक्तींना “साखर वाढते” या भीतीइतकीच आणखी एक गंभीर भीती असते,ती म्हणजे हायपोग्लायसेमिया,म्हणजेच रक्तातील साखर अचानक धोकादायकरित्या कमी होणे.ही स्थिती शरीराला ‘तत्काळ आपत्ती’ भासवते आणि योग्य वेळी उपचार न झाल्यास मेंदूवरही गंभीर परिणाम होऊ शकतात.याच विषयावर सविस्तर वाचा आजच्या ब्लॉगमध्ये.

सविस्तर:

हायपोग्लायसेमिया म्हणजे काय?

सामान्यतः,

डायबेटीस असलेल्या रुग्णांमध्ये रक्तातील साखर 70 mg/dl खाली गेली तर आणि

डायबेटीस नसलेल्या रुग्णांमध्ये रक्तातील साखर 50 mg/dl खाली गेली तर ही स्थिती हायपोग्लायसेमिया म्हणून ओळखली जाते.मानवी मेंदूला सतत ऊर्जेचा पुरवठा ग्लुकोज मधूनच होतो. त्यामुळे रक्तातील साखर अचानक कमी झाल्यावर मेंदूला “इमर्जन्सी सिच्युएशन” निर्माण झाल्यासारखे वाटते आणि शरीरात अनेक बदल घडतात.

⭐ हायपोग्लायसेमियाची सुरुवातीची लक्षणे:

मेंदूला ऊर्जा कमी मिळाल्यावर पुढील लक्षणे दिसू शकतात, गोंधळ, चक्कर, विस्मरण, नकारात्मक विचार, नैराश्य, डबल व्हिजन / ब्लर म्हणजे अंधुक दिसणे, बोलण्यात अडथळा, तोतरेपणा, खूप थकवा,रक्तातील साखर आणखी खाली गेली तर शरीर अड्रेनलिन व ग्लुकॅगॉन वाढवून पुढील लक्षणे निर्माण करते.जसे की, छातीत धडधड वाढणे,तीव्र घाम येणे,पोटात खड्डा पडल्यासारखे वाटणे,डोकेदुखी, मळमळ, उलटी आणि अत्यंत कमी झाल्यास फिट्स येऊ शकतात — विशेषतः जेवण चुकवून मद्यप्राशन केलेल्या रुग्णांमध्ये.

⭐ हायपोग्लायसेमिया वारंवार का होतो?

वारंवार येणारा हायपोग्लायसेमिया हा डायबेटीस मॅनेजमेंटमधील “सर्वात अवघड” भाग असतो. त्याची प्रमुख कारणे अशी:

1) औषधांचा किंवा इन्सुलिनचा वाढीव डोस: औषध घेतल्यावर पुरेसे अन्न न खाल्ल्यास साखर त्वरेने खाली जाते.

2) काही वेळा साखर कमी तर काही वेळा वाढते (Vicious Cycle): फास्टिंग/PP मध्ये साखर जास्त दिसते म्हणून डोस वाढवला की दिवसा मध्ये काही वेळेस साखर dangerously कमी होते.

3) Sulfonylureas गटातील औषधे: उदा. Glimipride, Glibenclamide,वृद्ध व्यक्तींमध्ये त्यामुळे हायपोग्लायसेमिया जास्त दिसतो.यातील तुलनेने सुरक्षित औषध → Gliclazide (Short acting)

4) हायपोग्लायसेमिया न करणारी सुरक्षित औषधे: Metformin, DPP4 inhibitors – Teneligliptin, Vildagliptin इ.

⭐ डायबेटीस नसलेल्या व्यक्तींनाही हायपोग्लायसेमिया होतो का?

हो, पण कमी प्रमाणात.विशेषतः Reactive Hypoglycaemia, कार्बोहायड्रेटयुक्त अन्न खाल्ल्यावर शरीर जास्त इन्सुलिन सोडते आणि साखर अचानक कमी होते.हे Pre-diabetic स्थितीचे संकेत असू शकतात.

Non-Reactive Hypoglycaemia

खाण्याशी संबंध नसतो. कारणे: लिव्हर, किडनी, पॅनक्रियाज विकार / इन्सुलिनोमा (ट्यूमर).

⭐ हायपोग्लायसेमिया कसा ओळखावा? – Whipple Triad

एंडोक्रायनोलॉजिस्ट हायपोग्लायसेमियाचे निदान खालील तीन गोष्टींवर करतात:

1.रक्तातील साखर कमी असणे, 2.कमी साखरेची लक्षणे असणे आणि 3.ग्लुकोज दिल्यानंतर लक्षणे कमी होणे

⭐ अत्यावश्यक उपचार — “Rule of 15 - 15 - 15”

हायपोग्लायसेमिया झाल्यास ही सर्वात सुरक्षित व वैज्ञानिक पद्धत:

1️⃣ 15 ग्रॅम ग्लुकोज द्या.

उदा. Glucon-D, दोन चमचे मध, गोड कँडी, गोड चहा + बिस्किट

2️⃣ 15 मिनिट थांबा.

3️⃣ 15 mg/dl ने साखर वाढली का ते तपासा. नसेल वाढली तर पुन्हा त्याच पद्धतीने उपचार.

🔴 महत्त्वाचे:जो रुग्ण शुद्धीवर नाही त्याला तोंडावाटे काहीही देऊ नये.अस्पिरेशनचा धोका असतो.

⭐ अतिशय कमी साखर + रुग्ण बेशुद्ध असल्यास:

त्वरित हॉस्पिटलमध्ये IV Dextrose (10%, 25%, 50%)

जर रुग्ण Type 1 डायबेटिक असेल तर घरातच उपलब्ध ठेवण्याचा पर्याय.Inj.Glucagon (IM/Subcutaneous),इंजेक्शन दिल्यावर उलटी होऊ शकते म्हणून रुग्णाला Left Lateral Position मध्ये झोपवावे.

⭐ काही रुग्णांना लक्षणे जाणवतच नाहीत — Hypoglycaemia Unawareness:

कारणे: 1.Autonomic Neuropathy, 2. बीटा-ब्लॉकर औषधे (Atenolol, Propranolol), 3. वारंवार होणारे हायपोग्लायसेमियामुळे मेंदू ‘अलर्ट सिग्नल’ देणे बंद करतो. यामुळे साखर dangerously कमी होऊनही रुग्णाला कोणतीही सूचना मिळत नाही. ही अत्यंत धोकादायक स्थिती असते.

⭐ हायपोग्लायसेमिया टाळण्यासाठी सोपे उपाय: 1.जेवणाची वेळ न चुकवणे, 2.औषध/इन्सुलिनची योग्य मात्रा डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच बदलणे,3. बाहेर जाताना गोड कँडी/बिस्किट जवळ बाळगणे, 4. मद्यपान करताना जेवण जरूर करणे,5. ग्लुकोमीटर सोबत ठेवणे आणि 6. नियमित रक्तशर्करा तपासणी करणे.  

समारोप

हायपोग्लायसेमिया ही “हलकीफुलकी” समस्या नसून कधी कधी जीवघेणी ठरू शकते.
पण योग्य माहिती, योग्य वेळी दिलेला उपचार आणि सातत्यपूर्ण काळजी घेतल्यास ती पूर्णपणे नियंत्रित करता येते.डायबेटीस मॅनेजमेंटमध्ये ‘जास्त साखर’ जितकी धोकादायक आहे,तितकीच ‘अचानक कमी झालेली साखर’ सुद्धा. म्हणून प्रत्येक डायबेटीस रुग्णाने हायपोग्लायसेमिया ओळखणे, त्यावर उपचार करणे आणि तो टाळणे — हे तीनही टप्पे चांगले समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.

आजचा हा ब्लॉग तुम्हाला कसा वाटला,हे कमेन्ट बॉक्स मध्ये जरूर लिहा. पुन्हा भेटूया उद्याच्या ब्लॉग मध्ये तोपर्यंत आपली आणि आपल्या परिवाराची काळजी घ्या. स्वस्थ रहा,आनंदी रहा,मस्त जगा. 

 

  प्रसाद नातु.

(आरोग्य आणि जीवनशैली विषयांवर लेखन करणारे लेखक)

📝 टीप: हा लेख केवळ माहितीपुरता आहे. कोणताही वैद्यकीय सल्ला घेण्यासाठी आपल्या डॉक्टरांशी संपर्क करावा.

सौजन्य: @पद्मनाभ केसकर.